در میانه‏های عصر مدرن، در کشور انگلستان که تحولات فنی و اقتصادی بسرعت جریان داشت اقتصاد آزادی شکل گرفت که اساس آن بر مبنای رقابت کامل میان بازیگران اقتصادی بدون دخالت دولت بود. رقابت آزاد پیشرفت فنی را تشویق می‏کرد و بر فعالان اقتصادی برای بهبود مداوم فرآیند تولید فشار می‏آورد. در چنین جو رقابتی‏ای بود که بزرگترین اقتصاددان کلاسیک، آدام اسمیت، اقتصاد آزاد و سرمایه‏داری انگلوساکسونی را بر مبنای رقابت بر سر منابع کمیاب تئوریزه کرد ..... سال‏هایی گذشت، ایده‏های آدام اسمیت بشدت گسترش یافت، چارلز داروین انگلیسی در مقدمه کتاب «اصل انواع» نوشت که همان رقابت آدام اسمیتی بر سر منابع اقتصادی و همان کنترل جمعیت مالتوسی بر اساس کمبود غذا در زیست‏شناسی نیز صادق است و بدینسان نظریه انتخاب طبیعی را عرضه کرد که بر مبنای آن رقابت بی‏رحمانه میان انواع موجودات زنده بر سر منابع حیاتی منتهی به انقراض گونه‏های ناکارآمد و بنابراین تکامل تدریجی گونه‏های ساده به گونه‏های پیچیده‏تر و دارای قابلیت‏های بیشتر می‏شود. نظریه تکامل با مخالفت شدید کلیسا روبرو شد و تدریس آن تا مدت‏ها ممنوع بود. این نظریه توضیح زیبایی برای بسیاری از سازگاری‏های طبیعی با محیط و برای شباهت‏های خارق‏العاده موجودات زنده بر مبنای وجود اجداد مشترک برای آنها بود. با این وجود نظریه تکامل قادر نیست توضیح خوبی برای علت ایجاد ویژگی‏های بکلی جدید و ساختارهای پیچیده در ساختمان موجودات ارائه دهد. نظریه تکامل در این مساله عمدتا به جهش‏های ژنی در فرآیند تولید مثل بدلیل بروز خطا در همانندسازی ژن‏ها استناد می‏کند، امری که با ایجاد موجودات نسبتا تازه راه را برای رقابت آنان با گونه‏های قدیمی جهت احراز برتری احتمالی می‏گشود. بنابراین مخصوصا در میان معتقدان به ادیان الهی، نظریه تکامل متکی بر «تصادف+رقابت» بعنوان یک نظریه نهایی «خلقت» رد شد ..... دو قرن دیگر نیز گذشت تا این‏که ادوارد ویلسون معاصر ملقب به داروین دوم بخشی از فرآیندهای ایجاد تنوع را شرح داد. بر این اساس، اختلاف محل زندگی می‏توانست بمرور زمان به تغییر در عادات یک گونه بینجامد تا حدی که امکان جفت‏گیری میان‏گونه‏ای را از بین ببرد و در نتیجه ذخیره ژنتیکی آنرا بسته نگه ‏دارد و در گذر زمان از آن یک گونه خاص و جداگانه بسازد.

در سایه تلاش نظریه‏پردازان تکامل، اکنون تصویر نسبتا روشنی از چگونگی خلقت انواع موجودات زنده فعلی وجود دارد، اما مساله مهمتر و حساستر این است که جهش اولیه از ماده بی‏جان به جاندار چگونه بوقوع پیوست؟ تا زمانی که این مساله روشن نشود تصویر کلی درباره بوجود آمدن حیات همچنان رازآمیز باقی خواهد ماند. در این راستا تلاش‏های زیادی صورت گرفته است. اکنون می‏دانیم که مواد آلی ساده در سراسر فضای میان‏ستاره‏ای پراکنده است، از جمله مشاهدات اخترشناسی موید وجود فرمالدئید در اقصا نقاط عالم می‏باشد. بنابراین پس از تشکیل منظومه شمسی و زمین، اینگونه مواد آلی بوفور در جو زمین موجود بوده‏اند. در مرحله بعد آزمایشات ساده نشان داده است که عبور رعد و برق یا تابش شدید خورشید بر چنین جوی می‏توانست برخی اسیدآمینه‏های ساده را سنتز کند و بهمراه باران بر سطح زمین فرود آورد. نهایتا تجمع این اسیدهای آمینه زمینه را برای سنتز اجزای DNA فراهم می‏ساخت. این مولکول پس از تشکیل قادر است خود را مجددا کپی‏سازی کند و پایه اولیه حیات را شکل دهد. از سوی دیگر فریمن دایسون فیزیکدان جنجالی اخیرا توانست نشان دهد که سوخت‏وساز سلولی را می‏توان بوسیله یک الگوی واکنشی دائمی تسریع یافته نشان داد. در این معنا مواد آلی اولیه که در قطرات کوچکی متمرکز شده بودند قادر بودند بکمک آنزیم‏های اولیه به سطح تازه‏ای از فرآیندهای رفت و برگشت شیمیایی جهش کنند که شباهت جالبی با آنچه در سلول‏های زنده رخ می‏دهد دارد. پس از شکل‏گیری این شبه سلولها مولکول‏های DNA قادرند در درون آنها بصورت ژن به فعالیت بپردازند و تشکیل یک سلول واقعی زنده را بدهند ....

 اکنون سوالی که در پیش روی ماست این است که آیا یافته‏های جدید و بطور کلی نظریه تکامل مخالف گزاره‏های دینی است؟ با وجود اینکه علمای مسیحی بطور کامل نظریه تکامل را رد کرده و معتقد به خلقت موجودات و مخصوصا انسان بدست خود خداوند و بصورت خلق‏الساعه هستند اما علمای اسلامی در این زمینه موضع متفاوتی برگزیده‏اند. موضع رسمی اسلام این است که تکامل حتی در صورت صحت خود همان فرآیند خلقت خداوند است و آیات قرآن درباره خلقت حضرت آدم جنبه تمثیلی دارد. البته این موضوع را نباید نوعی نادیده‏انگاری محترمانه قرآن دانست و برای آن می‏توان مثال‏های محکمتری آورد: احادیث آخرالزمانی شیعه سند محکمی در رابطه با کاربرد تمثیل در بیان حقایقی است که زمان آنها هنوز نرسیده است. این خود از معجزات آخرالزمانی اسلام است که امام آن حضرت جعفر صادق (ع) دست‏کم دو قرن پیش از اولین گزارش‏ها درباره پرواز انسان (هزار و ده میلادی) ضمن بیان کیفیت ظهور حضرت حجت به حاضر شدن یاران وی از سراسر جهان در یک شب در مکه مکرمه اشاره می‏کنند، سپس از ایشان سوال می‏شود چگونه در چنین مدت کوتاهی به آنجا می‏رسند؟ و حضرت پاسخ می‏دهد مانند کبوتر به آنجا پرواز می‏کنند. اگرچه امروز برای ما این مساله قابل فهم است اما این حدیث می‏تواند نحوه بیان تمثیلی حقایق علمی در لسان دین را آشکار کند. در جای دیگر حضرت می‏فرمایند یاران مهدی (عج) می‏توانند از فواصل دور همدیگر را ببینند و صدای همدیگر را بشنوند، در مسایل مهم از فواصل دور ابتدا با خود حضرت مشورت می‏کنند سپس تصمیم می‏گیرند. البته چنین معجزاتی مخصوص ائمه ما نیست. در گذشته از پیش‏گویی‏های اشعیای نبی درباره نبردهای آخرالزمان سخن گفتیم، وی در تورات در وصف قربانیان این جنگ‏ها از کنده شدن پوست بدن آنها و ریختن گوشت‏های بدنشان در حالی که هنوز سرپا ایستاده‏اند سخن می‏گوید و این به شهادت شاهدان هیروشیما همان چیزی است که در یک جنگ هسته‏ای رخ می‏دهد. البته درباره نظریه تکامل شواهد دینی منحصر به داستان خلقت آدم نیست. سوره نجم آیه 32: «هو اعلم بکم اذ انشاکم من الارض»، این آیه در خلقت انسان «از» زمین و بگونه «نشاء کردن و رویاندن تدریجی» صراحت دارد.  

با این وجود بیش از مساله خلقت انسان مساله آفرینش جاندار از بی‏جان در آینده همزمان با تکمیل نظریات علمی مورد مناقشه مذهبی قرار خواهد گرفت. فحوای نظریات فعلی این است که در ماده جهان استعداد شگرفی برای تبدیل خودبخودی به حالت جاندار (دست‏کم از نظر فرآیندهای مادی سلولها) وجود دارد. این موضوع در صورت صحت برای ما یادآور «حرکت جوهری» ملاصدرا است. ملاصدرا چند قرن پیش با ارائه تئوری‏های بزرگ فلسفی از جمله حرکت جوهری و وحدت وجود انقلابی فلسفی را در دنیای شیعه رقم زد. یکی از نتایج حرکت جوهری آن بود که ماده پس از خلق توسط خداوند میل به کمال و بازرسیدن به الله را دارد و دائما در این مسیر در حال صیرورت و تغییر و تبدل است و البته این بمعنای حرکت مستقل از اراده خدا نیست بلکه بنوعی حرکت دهنده در نهایت خود اوست. بنابراین نظریه پیدایش و تکامل حیات را در صورت صحت باید بعنوان شاهد درجه اول تجربی برای حرکت جوهری در فلسفه ملاصدرا محسوب کرد.